De wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog zorgde voor veel orders bij de Heemaf en de fabrieken hadden een enorme behoefte aan (kleine) motoren en generatoren. Om die kleine motoren te maken waren wikkelaars nodig en vooral meisjes werden gevraagd omdat die daar gewoon beter in waren. In Hengelo was er een zwaar te kort aan wikkelaarsters, zowel voor als net na de Tweede Wereldoorlog. In Drente waren er voldoende. Rond 1925 haalde men nog grote gezinnen uit Drente naar Hengelo om te werken in de wikkelarij, maar dat zorgde voor oneerlijke concurrentie omdat Hengelose medewerkers werden ontslagen omdat die uit de Drentse veenstreken goedkoper waren. Uiteindelijk ging de politiek en vakbonden zich er ook mee bemoeien. De oplossing was om in Drente een fabriekspand te kopen en daar werd in 1946 de vestiging Heemaf Zwartemeer geopend. Hier werden kleine motoren gefabriceerd door hoofdzakelijk vrouwen en meisjes.
Op 2-12-2020 ontving ik van Piet Gort onderstaande prachtige foto van een aantal dames die als wikkelaars werkten bij Heemaf Zwartemeer uit 1946. Een van deze wikkelaars was zijn moeder (Jantje Douwsma).
Bron: Piet Gort
Binnenkort meer foto's over de Heemaf in Zwarte meer aangezien ik 3 fotoalbums ontving met unieke foto's van dit bedrijf.
Luchtfoto Heemaf Zwartemeer.
Dagblad voor den arbeiderspartij, 20-4-1925.
Ir. Henri Isaäc Keus (1889-1971) is na Rento Hofstede Crull de bekendste directeur geweest van de Heemaf. Hij werkte van 1919 tot 1971 bij de Heemaf en bracht het bedrijf tot grote bloei. Onder zijn leiding groeide de Heemaf uit tot een wereldconcern, met de SKA motor als paradepaardje. De Heemaf bestaat niet meer, maar de producten zijn nog overal ter wereld in gebruik omdat ze bijna onverslijtbaar zijn en met gemak 100 jaar meegaan.
H.I. Keus is in Rotterdam geboren op 11 oktober 1889. Zijn vader had een goed lopende groothandel in kaas en exporteerde vooral naar Frankrijk. In zijn jonge jaren verhuist hij eerst naar Gouda en daarna naar Den Haag. Zijn vader wil dat hij de handel in gaat en het bedrijf voortzet, maar zijn moeder geeft hem technisch speelgoed en stimuleert hem om de elektrotechniek in te gaan, wat dan ook gebeurt. In den Haag doorloopt hij de Bleyenburg HBS om vervolgens in Delft aan de Technische Hogeschool te gaan studeren. In 1913 behaald hij het diploma elektrotechnisch ingenieur en wordt hij assistent bij professor van Swaay.
Hij doet enkele uitvindingen waar hij octrooi op krijgt en hij loopt stage bij Hofstede Crull & Willink, de voorloper van de Heemaf, in Hengelo. Zo leert hij ook Rento Hofstede Crull al vroeg kennen. Na de stage verhuist hij naar Amsterdam en gaat hij korte tijd werken bij het Amsterdamse installatiebedrijf Alberts & Kluft (1914). Zij richten zich op de aanleg en installatie van elektriciteitsnetten.
Einde 1914 wordt hij bij de Heemaf als ingenieur aangenomen in vaste dienst (door Hofstede Crull) en hij gaat wonen in Hengelo (Deldenerstraat, later Grundellaan 23). Bijna gelijktijdig wordt hij opgeroepen voor militaire dienst. Hij krijgt groot verlof omdat de Heemaf hem dringend nodig heeft. De eerste wereldoorlog zorgt bijna voor de ondergang van de Heemaf, financieel gaat het erg slecht en na een interne crisis gaat Hofstede Crull weg als directeur.
In 1919 wordt Keus de vervanger van Hofstede Crull. Hij wordt directeur, samen met Frederik Robert Willink (de neef van mede oprichter Willem Willink). Keus gaat zich bezig houden met technische zaken en de handel, Willink neemt de financiële kant voor zijn rekening.
1-12-1919, zittend tweede van links Keus, midden F.R. Willink. Samen volgden zij Hofstede Crull op. Bron: Museum Hengelo.
Elektriciteitspionier Rento Hofstede Crull stond aan de wieg van veel elektriciteitscentrales in Nederland. Tijdgenoot en grondlegger van de elektrotechniek in Nederland, Willem Benjamin Smit had in 1886 in Kinderdijk al de eerste echte Nederlandse elektriciteitscentrale opgericht met 295 aansluitingen, maar Hofstede Crull ging verder waar Willem Smit gebleven was. Vanaf het begin van de oprichting van zijn eerste bedrijf "Hofstede Crull & Willink" in 1894 was hij onophoudelijk bezig met het verkrijgen van concessies om ook zelf een elektrische centrale te mogen bouwen. Hij was een visionair die in 1891 al goed door had dat elektriciteit de wereld zou veroveren en hij was daarin een pionier van het eerste uur.
Centrale in Borne in 1896.
Logo van Hofstede Crull & Willink op een houten kistje van een Duitse Watt meter, gebruikt bij het TCS in 1906.
De elektriciteitscentrale in Borne (B.E.M.) (1896 - 1930)
Vanaf 1896 werden de eerste elektrische centrales gebouwd in Overijssel. Het elektriciteitsnet bestond vooral uit laagspanningslijnen. In 1918 bouwde TCS de eerste bovengrondse hoogspanningslijn tussen Hengelo en Eibergen voor de spanning van 10 kV. Al vanaf 1894 probeerde Hofstede Crull een concessie te krijgen voor een centrale in Borne, dat was ook zijn woonplaats. De plaatselijke industriëlen zoals de Bornse textielfabrikant Spanjaard steunden hem en in 1896 lukte het hem om de gemeente Borne te overreden om te kiezen voor elektriciteit en hij kreeg de concessie. Dat de vergunning in Borne soepel verliep kwam ook doordat de gemeente zelf aandeelhouder werd, de burgemeester en enkele raadsleden waren ook aandeelhouders !
Een transformatorzuil (ook wel trafozuil of peperbus) is feitelijk een transformatorhuisje in de vorm van een reclamezuil. Deze transformatorzuilen verschenen aan het begin van de twintigste eeuw bij de aanleg van elektriciteitsnetten in vele steden als Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Den Bosch en Delft.
De bedenker was een Duitser, Ernst Theodor Amandus Litfaß. In Duitsland (Berlijn) werden deze "Litfaßsäulen" al in 1854 gebruikt als aanplakzuil voor het laatste nieuws en reclame, maar ook om wildgroei met aanplakbiljetten tegen te gaan. De zuilen kregen later een extra functie als telefoonkabelverdeler of transformatorhuisje. In het jaar 1884 plaatste het Duitse bedrijf "der Berliner Elektrizitätswerke AG" het allereerste transformatorhuisje in een zuil. De buitenkant van de transformatorzuil werd verhuurt door het elektriciteitsbedrijf als aanplak ruimte voor affiches waarmee extra inkomsten werden gegenereerd.
Compleet gemonteerde transformatorzuil op betonnen sokkel met uitsparingen voor kabelinvoer en afgenomen omhulsel. (1-12-1914), bron: Historisch Centrum Overijssel te Zwolle.
De transformatorzuil in Nederland
De Heemaf stond in 1910 voor het eerst met een transformatorzuil op de Wereldtentoonstelling in Brussel. Rond 1908, dus direct na de oprichting van de Heemaf werd begonnen met de fabricage van transformatorzuilen. De transformatorzuil was de schakel tussen de elektriciteitscentrale en de gebruiker. Het was feitelijk gewoon een schakelkast (gemaakt door de Heemaf) met een kleine transformator (meestal geleverd door Siemens of Smit Transformatoren) die de hoogspanning (3kV) omzette naar een laagspanning (220/127 volt) en dat in een mooi omhulsel (de zuil) die tevens gebruikt kon worden om reclameposters op te hangen. Naast een transformatorzuil stond weer een verdeelkast vanwaaruit de elektriciteitskabels naar de meterkasten in de huizen werd gebracht.
Heemaf op de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1910 met links in beeld een transformatorzuil.
In 1928 bracht het bedrijf "Vélo Waschmachine Maatschappij" de eerste elektrisch aangedreven houten wasmachine van Nederland op de markt en dit verlichtte de werkzaamheden van de huisvrouwen omdat ze niet met hun handen in het water het zware schrobwerk hoefden te doen. Er was natuurlijk nog veel te verbeteren aan deze (semi automatische) wasmachine maar het prototype van de wasmachine zoals wij die nu kennen was gemaakt. Er kwam nog steeds veel handwerk bij kijken. De vrouwen moesten nog steeds het water verwarmen, sop maken, inweken, uitspoelen, mangelen en drogen en als laatste strijken. Verder waren de wasmachines ook te duur voor de gewone man.
Velo reclame rond 1900 (bron: Bas Romeijn).
Heemaf
De Heemaf uit Hengelo was in die tijd het grootste elektrotechnisch bedrijf van Nederland en zij werden gevraagd om de was machine van een elektromotor te voorzien en het was proces deels te automatiseren. Concurrenten als EMF Dordt volgden snel met vergelijkbare elektromotoren voor concurrerende merken en vanaf de jaren dertig voorzag de Heemaf ook vele nieuwe wasmachinefabrikanten van elektromotoren. In totaal kende Nederland 14 wasmachine fabrikanten.
Korte historie van de Vélo wasmachinefabriek (1898 - 1973):
In 1898 richt Johan Bosch samen met de Amerikaanse Van der Laan een handelsbedrijf op in Rotterdam. Een van de producten die ze invoeren is een patentloze houten wasmachine. De eerste gedachte is natuurlijk dit kunnen wij zelf ook maken. In 1901 gaat de fabriek in een oude boerenschuur van start en zo wordt men de eerste wasmachinefabrikant van Nederland. De zaken gaan zo goed dat men snel moet gaan uitbreiden.
De Heemaf heeft in zijn bestaan zeer veel elektrische producten gemaakt voor de Energievoorziening, fabrieken en consumenten. Hieronder een opsomming en wellicht zijn er nog een aantal vergeten.
Productoverzicht:
Draaistroommachines
Heemaf wordt wereldwijd beroemd door de uitvinding van de S.K.A. motor motor, de Speciaal Kortsluit Anker motor. Toch zijn nog in onze tijd niet alle mysteries rond deze machines bekend. Een elektrische machine is een energie-omzetter, daarbij zet een motor elektrische energie om in mechanische energie en zet een generator mechanische energie om in elektrische. Een klein gedeelte gaat bij de omzetting verloren in de vorm van warmte. Dit probleem dient opgelost te worden om grotere vermogens in kleinere volumes onder te brengen. Bij open machines is dat gemakkelijker dan bij geheel gesloten machines. De vermogens van de machines lopen door verbeterende technieken steeds verder op. 6000 pk S.K.A. motoren zijn bij de Staatsmijnen in gebruik.
Heemaf op een beurs met SKA motoren. Jaartal onbekend.
Gelijkstroommotoren en –generatoren 
Verhaal volgt.........
Omzetters (bv motorgeneratoren)
Aanzetters en regelaars (bv ster-driehoekschakelaars)
Bakeliet en Hajaliet. Onder deze en ook gelijksoortige namen is fenolhars bekend. Het is de eerste volledige synthetische kunststof die vele toepassingen kende. 
Bakeliet dankt zijn naam aan Leo Bakeland, Amerikaans Belgische chemicus (Gent,1863-1944) die na vele experimenten rond 1907 Bakeliet ontwikkelde. Het is een mengsel van fenol en formaldehyde. In december 1909 werd octrooi gevraagd en verkregen en het werd in Duitsland commercieel geproduceerd. Deze ‘thermohardende’ kunststof — plastic dat hard wordt bij verhitting — wordt voor behuizingen van uiteenlopende apparatuur gebruikt en toegepast in de elektrotechniek vanwege zijn isolerende eigenschappen. Heemaf gebruikte het o.a. voor zijn schakelkasten en telefoons en Hazemeyer voor o.a. groepenkasten en de Hajaliet pers.
Bakeliet is een kunsthars product dat onder hoge druk in elke vorm kan worden geperst. De eigenschappen van bakeliet zijn zeer goed, een hoog isolatievermogen en mechanisch zeer sterk. Het stoot vuil af en absorbeert geen vloeistoffen en kan tegen hoge temperaturen. Eigenschappen die voor toepassingen in de elektrotechniek zeer belangrijk zijn. Het werd dan ook spoedig in de elektrotechniek toegepast. Maar ook in radio’s en telefoons. Ook onze oude 78 toeren platen waren van bakeliet.
Links: Hazemeyer groepenkast Hajaliet 1935, rechts: Hazemeyer Hajalietpers 1935
Na het verlopen van het octrooi gingen veel bedrijven het product gebruiken, maar omdat de naam beschermd was kwamen er namen voor. Bij Philips kwam de naam Philite in gebruik. Ook Hazemeyer ging het kunststof toepassen en ging de naam Hajaliet gebruiken. De Ha staat voor Hazemeyer en de ja voor Jansma van der Ploeg, de beide directeuren van Hazemeyer.
Rento Wolter Hendrik Hofstede Crull, elektriciteitspionier, sportman en fabrikant
Rento Wolter Hendrik Hofstede Crull rond 1917. Bron: HHG
Rento Wolter Hendrik Hofstede Crull (26-11-1863, Meppel - 08-09-1938 Doetinchem). Vader: Wolter Hendrik Crull (1828-1864). Moeder: Catharina Annette Kuiper (1831-1909). Echtgenote 1 Aleida Johanna Hendrika Dikkers (1865-1928). Echtgenote 2: Elisabeth Kühm. Kinderen: 4 dochters: Johanna (1895-1945), Catharina Annetta Jacoba (1897-1989), Woltera Hendrika (1900-1966 ) Aleida Johanna Hendrika (1902-1971)
Inleiding
Rento Wolter Hendrik Hofstede Crull werd geboren in 1863. Na de lagere school in de stad Groningen en een weinig succesvol verlopen HBS tijd in diezelfde stad, werkte hij enkele jaren in een fabriek in Borne. Hij pakte daarna de studie weer op. Ditmaal aan de technische hogeschool in Hannover, waar hij elektrotechniek studeerde.
In 1891 ontwikkelde hij veel activiteit voor het Amerikaanse bedrijf Thomson Houston' op de grote elektriciteitstentoonstelling in Frankfürt am Main. Direct na die tentoonstelling volgde een periode van drie jaren praktisch werken in de fabrieken van Thomson Houston en General Electric in de Verenigde Staten. Hij bezocht daar ook de Wereldtentoonstelling in Chicago van 1893.
Op 1 april 1894 begon hij in Borne een technisch bureau, dat zich aanvankelijk vooral toelegde op installatiewerk, op de handel in elektrotechnische materialen en op het stichten van openbare elektriciteitsbedrijven. In 1897 volgde zijn associatie met de werktuigbouwkundige ingenieur Willem Willink en stichtten zij samen de firma 'Hofstede Crull en Willink'.
Spanningsmeter gemaakt tussen 1897 en 1900 door Hofstede Crull & Willink, Bron: Gemeentearchief Borne
Na verhuizing naar Hengelo in 1900, vervaardigde het bedrijf in toenemende mate ook eigen elektrotechnische producten. Deze laatste activiteit nam nog sneller toe, nadat de firma in 1908 werd omgezet in de naamloze vennootschap: 'Hengelosche elektrische En Mechanische Apparaten Fabriek' HEEMAF. Vanaf 1915 behoorde ook de fabricage van elektromotoren en generatoren tot de HEEMAF-activiteiten.
Bert Huurman stuurde mij een interessante foto van EMF Dordt uit 1940. Je ziet de fabriek met flinke schade na een bombardement. De foto werd gemaakt door zijn schoonvader, dhr. Ooms uit Dordrecht. Hij was in die tijd een fanatiek amateur-fotograaf met een eigen doka.
Foto: Dhr. Huurman/ Ooms
Van de vele producten die Heemaf in de loop der jaren ontwikkeld heeft was de Speciaal Kortsluit Anker (SKA- ) motor verreweg het meest aansprekend. Deze uitvinding uit 1921, berustend op theoretische principes die aan het eind van de negentiende eeuw reeds bekend waren, bracht Heemaf wereldwijd naamsbekendheid.
Heemaf was vanaf het begin van de vorige eeuw een in Hengelo gevestigde onderneming die machines en apparaten op elektrotechnisch gebied leverde. Na de oprichting van Holec in mei 1963, een samenwerkingsverband van Hazemeyer en Heemaf in Hengelo alsmede Smit te Slikkerveer, verdween de naam Heemaf gaandeweg naar de achtergrond. Tenslotte zijn bij het uiteenvallen van Holec de industriële activiteiten van Heemaf versnipperd geraakt.
Het is nu al meer dan 85 jaar geleden dat de octrooiaanvraag die betrekking had op de 'Verbetering van kortsluitankers voor draaistroommotoren' bij de octrooiraad Nederland in behandeling werd genomen. De aanvrage werd ingediend op 12 mei 1921, 3 uur namiddag, en openbaar gemaakt op 15 maart 1923. Als uitvinder wordt in het octrooischrift Hendrik Abraham Wijnand Klinkhamer genoemd. Hieronder een mooie film over de toepassingen van de SKA motor van de Heemaf (jaren dertig).
Schrijf reactie (0 Reacties) 
In 1920 werd in Doetinchem - de bijna vergeten- elektromotorenfabriek "DE VIJF" opgericht door Rento Hofstede Crull. 
Hofstede Crull, was elektriciteitspionier, oprichter van vele elektriciteitscentrales en van de Heemaf, het grootste elektrotechnische bedrijf van Nederland tot ver na WO II. Nadat Hofstede Crull in 1918 ruzie kreeg met de commissarissen van de Heemaf was het de beste oplossing dat Hofstede Crull weg zou gaan. Dit gebeurde ook, maar hij was niet de persoon om stil te gaan zitten.
Hij kocht een stuk grond in Doetinchem aan de Havenstraat (nabij de Oude IJssel en het oude centrum) en richtte daar de nieuwe elektromotorenfabriek "de VIJF" op, een concurrent voor de Heemaf en EMF Dordt. Van elektromotorenfabriek "de VIJF" was weinig bekend behalve dat het geteisterd werd door rampspoed tijdens zijn slechts 14 jarige bestaan. Hofstede Crull had weinig geluk met dit bedrijf dat een geduchte concurrent voor de Heemaf en EMF Dordt had moeten worden, maar heeft niet zo mogen zijn.
Er waren slechts weinig foto's van dit bedrijf bekend maar onlangs kwam een prachtig album uit de jaren 1925-1929 tevoorschijn welke in een van de knipsels in dit artikel wordt beschreven. Het album werd door gedigitaliseerd. Dit gaf mij aanleiding om mij eens in de geschiedenis van dit bedrijf te duiken dat als rode draad "rampspoed" door zijn geschiedenis heeft lopen.
De Vereenigde IJzer Fabrieken "De VIJF"
Op 11 december 1920 werd op initiatief van Hofstede Crull ten overstaan van notaris Ten Doesschate in Hengelo de NV De Verenigde IJzerfabrieken 'DE VIJF' opgericht. Het bedrijf werd gevestigd in Doetinchem en het ging vooral elektromotoren fabriceren.
Aanvankelijk liep het bedrijf goed. Vele oudgedienden van de Heemaf uit Hengelo, die meer vertrouwen hadden in Hofstede Crull dan in de nieuwe HEEMAF-directie, verhuisden naar Doetinchem en vonden werk in de nieuwe fabriek.
Willy Ahlers stuurde mij deze mooie reclame van de Heemaf uit de jaren dertig/veertig van de vorige eeuw. De SKA motor had ook vele toepassingen gevonden om het zware werk op de boerderij te verlichten.
Bron: HHG
Schrijf reactie (0 Reacties)Cor van Aart stuurde mij onderstaande foto's van de (unieke) voetbalwedstrijd EMF Dordt tegen EMF Rucphen welke werd gespeeld op 29-08-1964. EMF Dordt won met 6-2.
Het voetbalteam EMF Dordt in 1964. In die tijd speelde men nog met een links- en rechtsbinnen in een 4-mans voorhoede.
Rien Konings
Piet Uitdehaag Cor van Aart
Wim Maas Kuipers J. Maas
Jan Schoenmakers Priem Kees v. Loon Jan van Aart Theo Besems
De voetbalteams van EMF Dordt en EMF Rucphen, samen op de foto. Bron: Corrie van Aart
Schrijf reactie (0 Reacties)
Deltawerken - Haringvliet afgesloten door H.M. Koningin Juliana (15-11-1971)
Heemaf reclame in voetbalstadion "Mestalla" van Valencia (1926)
Heemaf generator in elektriciteitscentrale Kudus (Nederlands Indië 1925-1930)
Beeld en geluid heeft vele prachtige films online in hun archief, waaronder de mooiste van de...
Van de vele producten die Heemaf in de loop der jaren ontwikkeld heeft was de Speciaal Kortsluit...
Van 30 april tot en met 16 mei 1910 organiseerde de Maatschappij van Nijverheid en Handel in Dordrecht...
We hebben 150 gasten en geen leden online
Mede mogelijk gemaakt door: 
De KB archiveert deze website als Digitaal Erfgoed in het kader van een charter van Unesco.
Contact gegevens:
HOLEC HISTORISCH GENOOTSCHAP
Binnenvaart 15
6642 CT Beuningen (Gelderland)
E-mail: info@holechistorie.nl
Mobiel: 06 19009274
{jcomments off}